Metropolia Bydgoska - historia

Bydgoszcz na przestrzeni dziejów jako ośrodek administracji państwowej

    Bydgoszcz jest prastarym, królewskim miastem o polskim rodowodzie. Powstała za panowania pierwszych Piastów. Leżała na pograniczu krain geograficzno-przyrodniczych:Wielkopolski, Kujaw i Pomorza. To decydowało o jej nadzwyczaj burzliwych dziejach, zawsze jednak wielkiego miasta, ośrodka administracji państwowej.


Gród Bydgoski

Już około 1030 roku władca Polski Kazimierz Odnowiciel zbudował bydgoski zespół grodowy u przeprawy przez Brdę. Stanowił on ważne ogniwo w system obronnym państwa i administracji państwowej. Przebywała w nim zbrojna załoga z dowódcą, rezydował kasztelan czyli urzędnik powoływany przez króla dla sprawowania władzy administracyjnej i sądowniczej.


Kasztelania Bydgoska

Bydgoszcz była stolicą Kasztelanii Bydgoskiej, jednego z podstawowych ogniw administracji państwowej.

We wczesnym średniowieczu na północy Kujaw znajdowały się dwie kasztelanie: starsza wyszogrodzka i młodsza bydgoska. Wprawdzie pierwsza pisana wzmianka o kasztelanie bydgoskim – Suzzlaus de Budegac pochodzi z 28 marca 1238 roku, to kasztelania bydgoska powstała wcześniej. Nastąpiło to po wydzieleniu Kujaw przez Konrada Mazowieckiego i przekazania władzy nad nimi po 1231 roku Księciu Kazimierzowi. Kasztelania Bydgoska graniczyła z kasztelaniami: inowrocławską, nakielską, świecką i wyszogrodzką. Od zachodu graniczyła z kasztelanią Wyszogrodzką, od północy ze świecką (granica znajdowała się między wioskami Trzęsacz i Wielonek), natomiast wschodnia granica przebiegała od Buszkowa do południowego skraju puszczy leżącej pod Bydgoszczą i dalej do Wisły w okolicach Solca Kujawskiego.

Po 1330 roku, kiedy Krzyżacy spalili gród Wyszogrodzie przestała istnieć Kasztelania Wyszogrodzka (na terenie dzisiejszego bydgoskiego osiedla Fordon) a jej obszar został włączony w skład Kasztelanii Bydgoskiej.


Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie

Na początku XIV wieku w następstwie podziałów dzielnicowych powstało księstwo bydgosko-wyszogrodzkie z siedzibą w Bydgoszczy. Rządził nim książę Przemysł Kujawski. Nowa jednostka terytorialna istniała od 1314 do 1327 roku. Przemysł uznał jednak zwierzchność Władysława Łokietka i ziemie księstwa przekazał władzy królewskiej.


Powiat Bydgoski

Dawna Rzeczypospolita podzielona była na województwa. Na kujawach od XIV – XVIII wieku znajdowały się województwa: Inowrocławskie i Brzesko-Kujawskie, które łączył wspólny sejmik w Radziejowie Kujawskim (1510–1793).

Bydgoszcz obok Inowrocławia była siedzibą powiatu (powstałego w miejsce Kasztelanii Bydgoskiej). Powiat przetrwał aż do rozbiorów Polski.


Urzędnicy bydgoscy

Bydgoszcz była miastem pogranicza zagrożonym ustawicznymi najazdami Pomorzan, Krzyżaków i innych nacji. Nic dziwnego, że władcy Polski obsadzali swoje urzędy zaufanymi ludźmi, odznaczającymi się wysokimi umiejętnościami dyplomatycznymi i wojskowymi.

Najstarszymi urzędem był w Bydgoszczy urząd kasztelana, który sprawował władzę w grodzie. Kasztelan każdorazowo znajdował się w orszaku monarszym podczas wizytacji Wielkopolski i Kujaw. Dawało to szansę wpływania na politykę i wybicia się na wyższe urzędy, jak choćby wojewody inowrocławskiego, jak to miało miejsce w przypadku rodu Kościeleckich.. Kasztelan uczestniczył też w posiedzeniach sądów.

Kasztelanami bydgoskimi byli m.in. Mikołaj Purcz (25 marca 1382 roku), Mikołaj z Pakości, Grzymek z Cieślina, Tomasz z Pakości, Mikołaj Kiełbasa z Tymieńca, Mikołaj Kościelecki ze Skępego, Mikołaj Łabiski, Nasław z Gogolina, Stanisław Mozgawski i Maciej Grudziński (do 1513 roku). Król Stanisław August do 1793 roku nadawał godność kasztelana bydgoskiego.

Z czasem urząd kasztelana został wyparty przez urząd starosty wprowadzony przez Kazmierza III Wielkiego.Do połowy XV wieku urząd ten piastowali rycerze, potem przez wzgląd na zadłużenie króla wobec starostów urząd był dziedziczony. Urzędnik ten sprawował nadzór nad miastem w imieniu króla. Najbardziej znanym rodem starostów bydgoskich był ród Kościeleckich.

Równie starym był urząd chorążego bydgoskiego piastowany przez przedstawicieli rycerstwa i otwierający drogę do urzędu kasztelana.

Już w 1346 roku w przywileju lokacyjnym miasta jest mowa o urzędzie burgrabiego, czyli instancji odwoławczej od wyroków sądów miejskich w ważnych sprawach. Warto przypomnieć, że pierwszy wyrok wydawali ławnicy miejscy. Od ich postanowień można się było odwołać do Rady Miasta Bydgoszczy, Rady Miasta Inowrocławia a na końcu do Sądu Burgrabskiego. Ten ostatni rezydował w zamku bydgoskim, wyroki wydawał Burgrabia Bydgoski. W jego gestii były też wyroki w sprawach karnych i sporach dotyczących np. rybołówstwa na miejskim odcinku Brdy.


Trybunał Wielkopolski

Poczynając od 1764 roku w Bydgoszczy (na zmianę z Poznaniem) znajdowała się siedziba Trybunału Wielkopolskiego.


Stolica Obwodu Nadnoteckiego

W wyniku podpisanego 1 sierpnia 1772 roku I rozbioru państwa polskiego część Wielkopolski i Kujaw, w tym ziemie nad Notecią i Brdą (m.in. Żnin, Gąsawa, Mogilno, Wieleń, Chodzież, Gołańcz, Kcynia, Szubie) dostała się w ręce Królestwa Pruskiego. Król pruski Fryderyk II zwany Wielkim utworzył z tych ziem Obwód Nadnotecki (Netzedistrikt) z siedzibą władz tego regionu w Bydgoszczy.

Pruski władca podjął taką decyzję w związku z planowaną budową Kanału Bydgoskiego, dzięki któremu Bydgoszcz miała stać się ważnym węzłem wodnym i ośrodkiem konkurencyjnym dla m.in. Gdańska.

Dla realizacji tych celów w sierpniu 1774 roku powołano do życia Komisję Wojenno-Domenalną (Kriegs – und Domänenkammer in Bromberg), od 29 czerwca 1775 roku Deputację Kamery Wojenno-Domenalnej w Bydgoszczy na Obwód Notecki ( Kriegs-und Domänen-Kammer Deputation in Bromberg). Deputacja Kameralna w Bydgoszczy miała oficjalną nazwę Königlich Westpreussiche Kriegs-und Domänenkammer Deputation in den Distrikten an der Netze.


Departament Bydgoski

W dniach 12–16 listopada 1806 roku Bydgoszcz została zajęta przez wojska francuskie. W mieście działała jeszcze administracja oparta o strukturę pruskiej Deputacji Kameralnej.

27 listopada z Poznania przybył gen. Amilkar Antoni Kosiński mianowany przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego naczelnym organizatorem „administracji i siły zbrojnej Departamentu Bydgoskiego”.

14 stycznia 1807 roku dekret Napoleona Bonaparte powołał do życia Komisję Rządzącą z kompetencjami rządu tymczasowego dla pozyskanej części ziem zaboru pruskiego. Powstało 6 departamentów, w tym bydgoski. Zmieniono nazwę Deputacji Kameralnej na Izbę Wojenną i Administracyjną a następnie Izbę Administracji Publicznej.

W lipcu 1807 roku Napoleon z ziem zaboru utworzył Księstwo Warszawskie, w skład którego wszedł również Departament Bydgoski z powiatami: bydgoskim, inowrocławskim oraz południową częścią wałeckiego i kamieńskiego. Dekretem księcia warszawskiego Fryderyka Augusta z 19 grudnia 1807 roku w skład Departamentu Bydgoskiego weszły powiaty: chełmiński, michałowski, toruński, brzeski, kowalski i radziejowski. Łącznie terytorium Departamentu Bydgoskiego obejmowało 10 powiatów.

Jednym z ważkich polskich osiągnięć w tym czasie było otwarcie w 1808 roku w Bydgoszczy szkoły departamentowej z siedzibą w gmachu byłego kolegium jezuickiego. 1 lipca 1808 roku w Bydgoszczy zaczęło się ukazywać pierwsze pismo w języku polskim: „Dziennik Doniesień Rządowych i Prywatnych Departamentu Bydgoskiego”. Od 1810 roku polsko-niemiecka „Gazeta Bydgoska”, od 1811 – 1815 roku „Dziennik Tygodniowy Departamentu Bydgoskiego”. Organizowano patriotyczne uroczystości, m.in. 5 stycznia 1814 roku uroczystość żałobna ku czci ks. Józefa Poniatowskiego, który zginął w bitwie pod Lipskiem.

W czasach Księstwa Warszawskiego, w styczniu 1813 roku, po klęsce Napoleona w Rosji Bydgoszcz znalazła się pod ponad 2-letnią okupacją rosyjską. Jednak nie nastąpiły istotne zmiany w działaniu administracji.

Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego w 1815 roku departamenty bydgoski i poznański powróciły do Prus.


Regencja Bydgoska

Po Kongresie Wiedeńskim, w 1815 roku, ziemie wchodzące w skład Księstwa Warszawskiego podzielono pomiędzy trzy państwa zaborcze. Bydgoszcz weszła w skład pruskiego Wielkiego Księstwa Poznańskiego, złożonego z Regencji (odpowiednika województwa) Bydgoskiej i Poznańskiej pozostając tam aż do 1920 roku. W skład Regencji Bydgoskiej po 1818 roku wchodziły powiaty: bydgoski, wyrzyski, chodzieski, czarnkowski, szubiński mogileński, wągrowiecki, gnieźnieński i inowrocławski.

Zarząd Wielkiego Księstwa Poznańskiego znajdował się w rękach naczelnego prezesa oraz prezydentów regencyjnych: bydgoskiego i poznańskiego. Władzę administracyjną sprawowała w Bydgoszczy Królewsko-Pruska Regencja zatrudniająca prezydenta, wiceprezydenta i dyrektora oraz m.in. radców. W Bydgoszczy obok regencji działała landratura, Główny Urząd Celny i Królewski Urząd Prowiantowy.

Bydgoszcz jako stolica regencji stała się silnym ośrodkiem administracyjnym i przemysłowym. Powstał ważny węzeł kolejowy. Od 1849 roku miała tu swoją siedzibę Komisja dla Kolei Wschodniej, potem Dyrekcja Kolei Wschodniej. Powstawały liczne obiekty, placówki kultury i mieszkania. Krótko przed I wojną światową Bydgoszcz liczyła 60 tys. mieszkańców a z osiedlami blisko 100 tysięcy.


Powiat Bydgoski

o znaczeniu ponadlokalnym

Po pospiesznym i przeprowadzonym bez głębszej analizy kontrowersyjnym podziale administracyjnym kraju, jaki dokonywał się w latach 1919–1922 Bydgoszcz została włączona do Województwa Poznańskiego, w randze miasta powiatowego na skraju Województwa Poznańskiego a jednocześnie w Toruniu utworzono jedno z najmniejszych w kraju Województwo Pomorskie. Wpłynął na to z pewnością fakt, że w Bydgoszczy prawie 80 proc. mieszkańców stanowił żywioł niemiecki. Argumentowano, że „ Oddziaływanie ustabilizowanego ośrodka poznańskiego na region bydgoski będzie sprzyjać

jego repolonizacji i zapobiegać ewentualnym komplikacjom w stosunkach polsko-niemieckich.” Decyzja ta była wielokrotnie krytykowana. Bydgoszcz w tym czasie liczyła prawie 90 tys. mieszkańców i było największym miastem powiatowym w Polsce. W 1933 roku powiat bydgoski zajmował obszar 1337,85 km kw., liczył 3 miasta, 121 gmin i 37 obszarów dworskich.

Mimo utraty statusu miasta wojewódzkiego (regencja pruska) Bydgoszcz była nadal siedzibą większości regionalnych organizacji gospodarczych i zawodowych. W mieście działały m.in. Związek Fabrykantów Pomorskich, Związek Towarzystw Kupieckich, Okręgowy Związek Pracodawców Ziem Północno-Zachodnich, Towarzystwo Samodzielnych Kupców, Towarzystwo Kupców Detalicznych Branży Spożywczej, Związek Cechów Rzemieślniczych, Wielkopolski Związek Rzemieślników Chrześcijańskich, Towarzystwo Przemysłowo-Handlowe, Pomorski Związek Handlarzy Bydłem, Związek Kupców Podróżujących, Związek Właścicieli Tartaków i Kupców Drzewnych, Związek Właścicieli Cegielń, Korporacja Przemysłu Młynarskiego i wiele innych.

W Bydgoszczy znajdowała się siedziba Giełdy Zbożowo-Towarowej, jednej z największych instytucji gospodarczych w Polsce, której transakcje w 1938 roku zamknęły się kwotą 120 mln zł. Działała Izba Przemysłowo-Handlowa z tradycjami sięgającymi 1875 roku, od 1925 roku znajdował się Centralny Związek Pracodawców. Z instytucji o znaczeniu regionalnym warto wymienić: Centralne Biuro Rozrachunkowe dla całej Polski, Izbę Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów, Pocztowy Urząd Celny dla Pomorza, Pomorski Inspektorat Straży Granicznej, Okręgową Dyrekcję Lasów Państwowych, Państwowy Inspektorat Pracy, Inspekcję Dróg Wodnych, Sąd Okręgowy i Okręgową Prokuraturę. W mieście działały m.in. regionalne siedziby stowarzyszeń i związków twórczych i zawodowych, jak np. Syndykatu Dziennikarzy Pomorskich, Związku Plastyków Pomorskich, Okręgowego Związku Lekarzy RP Pomorskiego Automobilklubu, Związku Kolejowców Polskich, Pomorskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej i Pomorskiego Związku Kajakowego. W Bydgoszcz znajdowała się jedna z ośmiu w kraju siedziba Okręgowej Dyrekcji Poczt i Telegrafów obejmującej Województwo Pomorskie i część powiatów poznańskich. Bydgoszcz była liczącym się w kraju ośrodkiem wojskowym. W 1937 roku stacjonowało tu aż 15 jednostek wojskowych w tym Dowództwo 15 Dywizji Piechoty Wielkopolskiej i Dowództwo Pomorskiej Brygady Kawalerii. Garnizon bydgoski należał do pionierów polskiego lotnictwa. Bydgoszcz była siedzibą Okręgowej Komisji Wyborczej.

Gospodarka i silnie rozwinięty przemysł stawiały Bydgoszcz na czołowych miejscach w regionie wielkopolsko- kujawsko- pomorskim, ba, określano je „gospodarczą stolicą Pomorza”.

 
Powiat bydgoski w Województwie Pomorskim

1 kwietnia 1938 roku weszły w życie postanowienia ustawy o zmianie granic województw . Z Województwa Poznańskiego włączono do Województwa Pomorskiego powiaty: bydgoski (z Bydgoszczą), inowrocławski, wyrzyski i szubiński, z mogileńskiego gminy: Chełmce, Kruszwica i Kruszwica miasto a Województwa Warszawskiego powiaty: włocławski, lipnowski, rypiński i nieszawski. Stolica województwa znajdowała się w Toruniu. Zapowiadana reforma administracyjna zakładała, że w 1940 roku stolica Województwa Pomorskiego czyli tzw. Wielkiego Pomorza znajdzie się w Bydgoszczy. Pod uwagę brano większy potencjał gospodarczy oraz lepsze połączenia komunikacyjne z Gdynią a tym samym Wybrzeżem.

Bydgoszcz była siedzibą powiatu największego pod względem liczby mieszkańców (179.339 osób) na obszarze 1408,68 km kw. Dalej stanowiła największy regionalny ośrodek miejski, siódmy w kraju pod względem liczby mieszkańców i duży pod względem obszaru (był czas, że drugi po Warszawie a przed Krakowem), dysponowała niebywałą dynamiką ekonomiczną, przy szlaku kolejowym łączącym Górny Śląsk z Gdynią. Ku Bydgoszczy ciążyły Kujawy, Pałuki, Krajna i spora część Pomorza. Te walory rekompensowały miastu brak stołeczności regionalnej.

Rejencja Bydgoska

W latach okupacji niemieckiej (1939–1945) Bydgoszcz pełniła dalej funkcje administracyjne. Na mocy dekretu z 8 października 1939 roku weszła w skład Rzeszy Niemieckiej i w Okręgu Gdańsk– Prusy Zachodnie, była siedzibą Rejencji Bydgoskiej obok Rejencji Gdańskiej i Kwidzyńskiej.

W skład Rejencji Bydgoskiej wchodziły miasta: Bydgoszcz i Toruń oraz powiaty bydgoski, chełmiński, sępoleński, świecki, toruński, tucholski i wyrzyski. W 1939 roku Rejencja Bydgoska miała obszar 7425 tys. m kw. i była zamieszkiwana przez 1.021.717 osób. Na czele rejencji stał prezes podlegający namiestnikowi w okręgu i sprawujący krajową władzę policyjną i wyższą władzę administracyjną.

Fakt usytuowania w Bydgoszczy siedziby Rejencji Bydgoskiej (choć naziści pacyfikowali ludność polską) stawiał miasto w rzędzie trzech najważniejszych ośrodków w okręgu Rzeszy: Gdańsk – Prusy Zachodnie.

.

Województwo Pomorskie w Bydgoszczy

Po zakończeniu II wojny światowej w marcu 1945 roku Rząd Tymczasowy RP podjął decyzję o przeniesieniu siedziby Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego z Torunia do Bydgoszczy. Poszczególne agendy przemieszczano w okresie od kwietnia do lipca 1945 roku.

Województwo bydgoskie

Mocą ustawy z 1 czerwca 1975 roku cały kraj został podzielony na jednostki stopnia podstawowego (gminy, miasta i dzielnice większych miast) oraz stopnia wojewódzkiego (województwa). Zdaniem ustawodawcy taki podział miał sprzyjać równomiernemu rozwojowi kraju. Powstało 49 województw, w tym województwo bydgoskie ze stolicą w Bydgoszczy.

W skład województwa bydgoskiego weszło 27 miast: Bydgoszcz, Barcin, Chojnice, Czersk, Gniewkowo, Inowrocław, Janikowo, Janowiec Wielkopolski, Kamień Krajeński, Kcynia, Koronowo, Kruszwica, Łabiszyn, Mogilno, Mrocza, Nakło nad Notecią, Nowe, Pakość, Sępólno Krajeńskie, Solec Kujawski, Strzelno, Szubin, Świecie, Trzemeszno, Tuchola Więcbork i Żnin oraz 61 gmin: Barcin, Białe Błota, Brusy, Bukowiec, Cekcyn, Chełmce, Chojnice, Czersk, Dąbrowa, Dąbrowa Biskupia, Dąbrowa Chełmińska, Dobrcz, Dragacz, Drzycim, Gąsawa, Gębice, Gniewkowo, Gorzyce, Gostycyn, Inowrocław, Janowiec Wielkopolski, Jeziora Wielkie, Jeżewo, Kamień Krajeński, Kcynia, Kęsowo, Koronowo, Kruszwica, Lniano, Lubiewo, Łabiszyn, Mogilno, Mrocza, Nakło nad Notecią, Nowa Wieś Wielka, Nowe, Ogorzeliny, Osie, Osielsko, Pakość, Pruszcz, Rogowo, Rojewo, Rytel, Sadki, Serock, Sępólno Krajeńskie, Sicienko, Solec Kujawski, Sośno, Strzelno, Szubin, Ślesin, Śliwice, Świecie, Trzemeszno, Tuchola, Warlubie, Więcbork, Złotniki Kujawskie i Żnin. Województwo zajmowało obszar 10.349 km kw. i było zamieszkałe przez 995.159 osób. W następnych latach przeprowadzono korekty: zlikwidowano gminy Gorzyce, Ogorzeliny, Rytel i Serock , powstała nowa gmina Janikowo i Świekatowo, status miasta uzyskały Brusy, Chełmce włączono do gminy Kruszwica, Gębice do gminy Mogilno.

Województwo

Kujawsko-Pomorskie

Od 1 stycznia 1999 roku Bydgoszcz została siedzibą Wojewody Kujawsko-Pomorskiego Jest obecnie największym miastem w tym regionie z liczbą ponad 360 tysięcy mieszkańców. Toruń, w którym działa Urząd Marszałkowski i obraduje Sejmik Samorządowy zamieszkuje blisko 207 tysięcy osób. Jerzy Derenda

 

Literatura:

1.Zenon Guldon, Jan Powierski: Podziały administracyjne Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej w XIII–XIX wieku. Warszawa – Poznań 1974 r.

2. Piotr Dekowski: Przynależność polityczna Bydgoszczy przed 1238 rokiem, w: Kronika Bydgoska, Bydgoszcz 1993, s. 135–144.

3. Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków, zbiór studiów pod redakcją Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego, Bydgoszcz 1998.